امپراتوری بعدی که بر ایران حکومت کرد، ساسانیان (224 پس از میلاد تا 651 پس از میلاد)، رهبری تغییرات گسترده در قلمرو خود را بر عهده داشت و اصلاحات گسترده کشاورزی را به راه انداخت و فرهنگ ایرانی و دین زرتشتی را احیا کرد. در آن زمان هم شهر و هم منطقه به نام اسپهان یا اسپهان خوانده می شد. این شهر توسط گروهی به نام اسپوهرانان که از هفت خاندان اصیل ایرانی بودند اداره می شد. شالوده‌های برخی از پل‌های دوره ساسانی در اصفهان نشان می‌دهد که شاهان ساسانی به پروژه‌های جاه‌طلبانه شهرسازی علاقه داشتند. در حالی که در این دوره از اهمیت سیاسی اصفهان کاسته شد، بسیاری از شاهزادگان ساسانی در این شهر به تحصیل امور دولتی پرداختند و نقش نظامی آن افزایش یافت. موقعیت استراتژیک آن در تقاطع جاده‌های باستانی شوش و تخت جمشید، آن را به گزینه‌ای ایده‌آل برای استقرار ارتش دائمی تبدیل کرده بود که هر لحظه آماده لشکرکشی به قسطنطنیه بود. واژه‌های «اسپاهان» و «سپهان» از پهلوی یا پارسی میانه به معنای «محل ارتش» گرفته شده‌اند.

اگرچه نظریات بسیاری به منشأ اصفهان اشاره کرده اند، اما قبل از حکومت سلسله ساسانیان اطلاعات کمی در مورد آن وجود دارد. حقایق تاریخی حاکی از آن است که در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم، ملکه شوشاندخت، همسر یهودی یزدگرد اول (حکومت 399–420)، مستعمره‌ای از یهودیان را در یهودیه (که به نام یهودیا نیز خوانده می‌شود) اسکان داد. در شمال غربی شهر زرتشتی گابایی (نام هخامیان و اشکانی آن؛ گبای نام ساسانی آن بود که به گی (عربی «جی») که در کرانه شمالی رودخانه زاینده رود قرار داشت (محل مستعمره نیز بود) خلاصه شد. کاهش تدریجی جمعیت جی و افزایش همزمان جمعیت یهودیه و حومه آن، پس از فتح اسلامی ایران، منجر به تشکیل هسته‌ای شدبرای تبدیل شدن به شهر اصفهان. واژه های «اسپادانا»، و «سپاهان» که همگی واژه اصفهان از آن گرفته شده، به منطقه ای اطلاق می شد که این شهر در آن قرار داشت.

ظاهراً اصفهان و جی هر دو دایره‌ای بودند که مشخصه شهرهای اشکانی و ساسانی بود. اما این شهر دایره‌ای ساسانی اصفهان هنوز کشف نشده است.

دوران اسلامی

هنگامی که اعراب اصفهان را در سال 642 تصرف کردند، آن را به مرکز استان الجبل ("کوه ها") تبدیل کردند، منطقه ای که بخش زیادی از ماد باستان را پوشش می داد. اصفهان در زمان به قدرت رسیدن سلسله آل بویه و با کاهش اقتدار موقت خلفای عباسی در قرن دهم بر ایران حکومت کردند، رونق یافت. تصور می شود که دیوارهای شهر اصفهان در قرن دهم میلادی ساخته شده باشد. فاتح ترک و مؤسس سلسله سلجوقیان، طغریل بیگ، اصفهان را در اواسط قرن یازدهم پایتخت قلمرو خود قرار داد. اما در زمان نوه‌اش ملک‌شاه اول بود که شهر از نظر وسعت و شکوه رشد کرد.

 پس از سقوط سلجوقیان (حدود 1200)، اصفهان موقتاً رو به افول رفت و شهرهای دیگر ایران مانند تبریز و قزوین را تحت الشعاع قرار دادند. ابن بطوطه در سفر خود در سال  705 (ه.ش) متذکر شد که «شهر اصفهان یکی از بزرگ‌ترین و زیباترین شهرهاست، اما در حال حاضر بخش اعظم آن مخروبه است.»

 در سال 765 (ه.ش) اصفهان تسلیم تیمور، فرمانده جنگی ترک و مغول شد. شهر که در ابتدا با رحمت نسبی برخورد کرد، با کشتن باجگیران و برخی از سربازان تیمور، علیه مالیات‌های تنبیهی تیمور قیام کرد. تیمور در قصاص دستور قتل عام ساکنان شهر را صادر کرد و سربازانش 70000 شهروند را کشتند. یک شاهد عینی بیش از 28 برج را شمارش کرد که هر برج از حدود 1500 سر ساخته شده بود.

با رزرو هتل در رشت و اقامت در هتل صبوری رشت سفری سرشار از لذت و به یادماندنی را تجربه خواهید کرد.